Għandhom persuni tal-istess sess jingħataw id-dritt li jiżżewġu?

L-imħabba bejn il-gays  m’għandha xejn inqas
Fl-Ingilterra mistenni li l-gvern imexxi ’l quddiem il-pjani li jidħol fis-seħħ iż-żwieġ bejn koppji omosesswali, saħansitra bl-intervent ta’ David Cameron innifsu. Barra minn hekk, mistenni li l-Ingilterra tkun waħda mill-mexxejja fid-dinja li taqbeż għad-drittijiet tal-persuni omosesswali. Sal-lum, l-omosesswali u l-lesbjani fl-Ingilterra jistgħu jidħlu f’‘par­tnership’ ċivili, li joffri ħafna mill-protezzjonijiet legali taż-żwieġ, iżda l-kelma żwieġ għad­ha ma tissemmiex. Qed jissemma li fil-pjani hemm li koppji tal-istess sess ikun jista’ jkollhom żwieġ “komplut” fl-uffiċċji tar-reġistrar bħal kull koppja oħra eterosesswali u dan kollu sas-sena 2015.
Fil-każ ta’ Malta, sal-lum għadu mhux possibbli li persuni tal-istess sess jidħlu għall-pass taż-żwieġ u mhuma rikonoxxuti bl-ebda mod. Dwar dan l-oriz­zont staqsa kemm lil Albert Gau­ci Cun­ningham, li hu persuna gay, kif ukoll lil Fr Colin Apap biex jagħtuna l-opinjoni tagħ­hom dwar kif jaħsbuha fuq iż-żwieġ bejn koppji tal-istess sess.
Albert spjegalna li hu jaqbel li koppji gay jiżżewġu. Dan mhux bi pjaċir iżda bi dritt. Ir-raġuni hi li l-imħabba li jħoss persuna gay mhi xejn inqas minn dik li jħossu persuni eterosesswali u qal li hu mhu se jaċċetta qatt li fuq livell ta’ stat tkun valutata bħala inqas minn relazzjoni ete­rosesswali.
Hi realtà tal-lum li hawn kopp­ji gay u skont Albert il-problema ta’ dan il-pajjiż hi li hawn nies li minflok iħarsu lejn ir-realtà jipp­rovaw iħarsu lejn in-naħa l-oħra bħallikieku din ma teżistix.
Albert semma wkoll il-liġi tal-koabitazzjoni. Għalih din hi insult għax biha l-Istat qiegħed jgħid lill-persuni gay li r-relazzjoni tagħhom hi bħal dik bejn żewġt aħwa jew kuġini. Din bl-ebda mod mhi l-istess u skont Albert, jekk il-liġi tal-koabitazzjoni se titressaq b’dan il-mod, allura se tkun żbaljata mill-bidu. Il-mod kif inhi interpretata, li fl-istess kategorija hemm relazzjonijiet bejn koppji gay u anke dawk bejn aħwa, mhijiex tajba.
Il-koabitazzjoni fiha nnifisha hi li żewġ persuni jkunu jgħixu flimkien. Albert jixtieq li l-Istat lilu jarah bħala persuna li qiegħda f’relazzjoni ma’ persuna oħra li jħobb, f’xi ħaġa li jaħdmu għa­liha t-tnejn bħal koppji eterosess­wali. Albert spjegalna li hi res­ponsabbiltà tal-Istat li jivvaluta r-relazzjoni ta’ bejn persuni gay bħala espressjoni ta’ mħabba u li mhix xi att kriminali. Qalilna wkoll kemm mhux faċli li tħares madwarek u tara lil nies oħrajn jiżżewġu u int ma tistax. Tibda tistaqsi x’għandek ħażin u min hu l-Istat biex ma jħallikx taspira għal dak li tixtieq. Għal Albert dak li jixtiequ l-persuni gay hu l-istess bħalma jixtiequ nies oħrajn u kultant nintilfu fuq il-legaliżmi u ninsew li fl-aħħar mill-aħħar din hija mħabba u kollox idur fuq l-emozzjonijiet li tħoss persuna.
Albert jemmen ħafna fil-valur taż-żwieġ u tal-familja. Jemmen li ż-żwieġ hu pass lejn rabta aktar b’saħħitha. Filwaqt li hu jħos­su persuna liberali, fejn jid­ħol iż-żwieġ hu jħoss li hu konservattiv għax iħobb ħafna l-fa­milja u jixtieq li jkollu dak kollu li kellhom ommu u missieru qab­lu, bid-differenza li minflok ma’ mara jkun ma’ raġel.

Zwieg jew isem iehor
Albert spjegalna li hemm tliet kategoriji ta’ sistemi kif jistgħu jitqiesu r-relazzjonijiet. Hemm dawk li jissej­ħu ‘civil partnerships’, is-‘civil unions’ u fl-aħ­ħar hemm il-koabitazzjoni. Il-koabitazzjoni hi l-inqas forma fost dawn it-tlieta, li toffri l-inqas drittijiet. Is-‘civil union’ tagħ­ti drittijiet kważi daqs iż-żwieġ; bħall-assi u anke n-‘next of kin’.
Fil-każ tas-‘civil partnership’ l-Istat jagħti ċerti drittijiet li jku­nu maħdumin skont ma jitlob il-pajjiż, fis-sens li jagħti ċerti drittijiet u jaf ineħħi oħrajn skont ma jara li hemm bżonn.
Albert qal li ma jħossx li hu ġust li koppji eterosesswali jista’ jkollhom id-drittijiet kollha u l-persuni gay le. Għalih il-koabi­tazzjoni mhix soluzzjoni u tirrif­letti kif jaħsibha dan il-gvern dwar il-gays, li jaċċettahom u jit­tollerahom iżda jieqaf hemm.
Għal Albert, il-persuni gay għan­du jkollhom l-istess possibilitajiet bħal kull persuna oħra u dak li jitressaq meta ssir il-liġi għandu jkun jinvolvi anke l-aspirazzjonijiet ta’ dawn in-nies. L-aspirazzjonijiet ta’ nies bħalhom ma jweġġgħu lil ħadd u jekk jaslu l-aspirazzjonijiet tagħ­hom, eluf ta’ persuni jistgħu jku­nu kuntenti u jgħixu ħajjithom komdi.
Min-naħa l-oħra, Fr Colin qalilna li hu jħoss li għall-ġid komuni għandna nużaw il-kelma “żwieġ” biex nirreferu għal kopp­ji bejn raġel u mara, u jħoss li tonqos il-konfużjoni jekk nirreferu għall-għaqda legali bejn l-omosesswali bħala ‘civil un­ion’ bħalma fil-fatt hemm f’di­versi pajjiżi Ewropej.

Kif ihossu llum
Illum Albert iħossu żvalutat għax ma jistax jilħaq l-aspirazzjo­nijiet tiegħu. Iħossu inqas minn ħaddieħor u li r-relazzjoni tagħ­hom qisha ma teżistix. Għalih dan mhux aċċettabbli u jiddej­jaq li l-Istat li jirrappreżentah ma jikkalkulahx bħalma jamlu pajjiżi oħrajn. Hu ma jħossx li biex jgħix kuntent għandu jitlaq minn pajjiżu, ma jridx li jgħix ir-relazzjoni tiegħu fil-moħ­bi.
Għalih il-messaġġ tal-Istat hu wieħed ċar u għalkemm mhux wie­ħed dirett xorta qed jasal għand in-nies. Skont Albert, l-is­tat jaċċetta u jittollera lil dawn il-koppji, iżda għalih ir-relazzjoni ta’ dawn in-nies hi inqas u qiegħed ixerred dan il-ħsieb mal-poplu kollu. Semmielna l-eżempju tal-emendi dwar il-liġi tal-kera, fejn il-Partit Laburista res­saq emendi biex jiġu meq­jusin koppji gay u r-reazzjoni tal-Ministru Tonio Borg kienet “hekk jonqosna issa”. Għal Albert din tfisser li huma mhu­miex aċċettati u l-Istat ma jir­rapp­reżentax l-aspirazzjonijiet tal-persuni gay.

Rabja
Spjegalna wkoll li filwaqt li r-rabja dejjem kienet diretta lejn il-Knisja, li skont hu xerrdet l-idea ta’ “jaħasra” u “msieken”, hu jħoss li l-affarijiet m’għand­homx jieqfu hemm, bħalma tara f’bosta programmi televiżivi fejn ikollok sala nies jitkellmu u qassis wieħed fin-nofs. Għalih dwar dan iridu jirrispondu wkoll ir-rappreżentanti tal-poplu għax huma dawn li jridu jbiddlu l-liġijiet.
Skont Albert ma nistgħux nib­qgħu nistennew li tinbidel il-mentalità tan-nies. Ġab eżempju b’politiċi bħal Duminku Min­toff li ġew ikkritikati għax marru kontra l-mentalità tan-nies iżda fl-aħħar mill-aħħar wettqu dak li kellu jsir u dak li kien ġust li jsir. Fost l-oħrajn semma li ma baqax jitqies bħala att kriminali li tkun omosesswali.

Il-Knisja u l-Istat
Dwar dan kellimna wkoll Fr Colin li spjegalna li fuq livell prattiku l-Knisja trid tibqa’ tgħal­lem l-ideal ta’ żwieġ bejn raġel u mara, esklussiv u għal dejjem. Min-naħa l-oħra, l-Istat, li hu għaċ-ċittadini kollha, kattoliċi u mhumiex, irid jgħaddi dawk il-liġijiet li jħarsu l-ġid komuni. Mhux kulma hu moralment ħa­żin għall-Knisja Kattolika jġie­għel lill-Istat jilleġiżla skont tagħ­limha. Fr Colin spjegalna wkoll li ħaf­na stati llum għandhom liġijiet li jħarsu l-għaqda ċivili bejn l-omosesswali, id-drittijiet tagħ­hom, ineħħu kull tip ta’ diskri­minazzjoni fis-soċjetà bbażata fuq l-orjentament sesswali u anke jgħaddu liġijiet dwar l-adozzjoni tat-tfal minn koppji stabbli omosesswali.

It-tfal fi zwieg gay
Rigward it-tfal, Albert qal li hemm perċezzjonijiet differenti u l-argument komuni ta’ ħafna nies sar li persuni gay jistgħu jiżżewġu iżda ma jitħallewx ja­dottaw tfal għax inkella jistgħu jħawdulhom is-sesswalità tagħ­hom. Dwar dan Albert qal li l-ar­gument jaqa’ kollu meta tikkon­sidra nies bħalu li ġejjin minn familja ta’ nies ‘straight’.
Hu personali jħoss li kieku għalissa ma jadottax tfal min­ħabba li bħala pajjiż għadna m’aħ­niex lesti u jista’ jkun hemm riperkussjonijiet fuq it-tfal. Ma jħossx li t-tfal għandhom isofru minħabba fih.
Minkejja dan, hu qal li lanqas ma rridu noqogħdu b’idejna fuq żaqqna u nistennew il-mentalità tinbidel. Hu jħoss li l-mentalità hi hekk minħabba l-injoranza fuq dan is-suġġett u ssuġġerixxa li dan għandu jkun il-pajjiż li jistudja dwar it-trobbija tat-tfal minn persuni gay.
Filwaqt li fil-każ taż-żwieġ, Albert iħoss li hi biss kwistjoni ta’ emozzjoni, fil-każ tat-tfal hu jħoss li għandhom isiru ċerti konsiderazzjonijiet, bħalma jsir ma’ koppji eterosesswali. L-is­tess qabel ma’ dan l-argument Fr Colin li qal li “l-adozzjoni għandha ssir fuq kriterji oġġettivi u dawk li l-ewwel nett iħarsu l-ġid tat-tfal infushom”.
Albert qal li “l-ewwel prijorità għandha dejjem tkun il-ħarsien totali tal-‘welfare’ tat-tfal”. Jekk il-koppja ma tkunx kompatibbli allura dawn m’għandhomx jin­għataw it-tfal. Trid tkun sistema retta iżda jekk jiġi ċċekkjat kollox u jkun jidher li l-koppja huma tajbin biex irabbu allura ma jħossx li għandek tiċħdilhom dan id-dritt.
Minkejja dan, Albert ħassu mħasseb sew dwar is-soċjetà li għadha mhix ippreparata u allu­ra jinkwieta jekk ikunx hemm riperkussjonijiet fuq it-tfal.
Il-Knisja u l-gays
Intant, Fr Colin spjegalna li Alla jħobb lil uliedu kollha, bla distinzjoni u bla ma jikklassifikahom skont il-lewn tal-ġilda, il-kultura tagħhom, l-intelliġenza tagħhom, jekk hux nisa jew irġiel, jekk hux tajbin jew ħżie­na, jekk hux twal jew qosra, Ame­rikani jew Ażjatiċi, inkella humiex eterosesswali jew le. Alla, li waqqaf il-Knisja Kattoli­ka, hu Alla ta’ kulħadd u kul­ħadd hu wliedu indistintivament. Ma jagħmilx preferenzi u jħobb lil kulħadd. Aħna kollha aħwa taħt l-istess missier f’famil­ja waħda “kattolika”, li tfisser “universali”.
F’din il-familja, Alla sebbaħ lill-bniedem bl-isbaħ rigal: il-li­bertà. U għax il-bniedem hu liberu li beda jpoġġi f’kategoriji differenti lil ħutu l-bnedmin, ħoloq reliġjonijiet, ideoloġiji, in­kwiżizzjonijiet, twemmin biex joqtol bniedem ieħor, ħo­loq l-iskjavitù u ġġustifikaha bil-kelma t’Alla stess, l-istess bħal­­ma għamel meta ħoloq il-piena kapitali u l-‘ethnic clean­sing’, biex razza tkun superjuri għal oħra.
Fr Colin fiehem kif sal-lum għadna nisimgħu kif il-“poplu magħżul” minn Alla jisraq l-artijiet okkupati u jistma lill-Palestinjani bħala razza inferjuri. Il-preġudizzji ta’ wlied Alla jwasslu lil dan il-poplu ta’ Alla biex f’isem Alla stess jistmaw 10 sa 15 fil-mija tal-popolazzjoni tad-dinja bħala nies imwarrbin u diskriminati għax twieldu “differenti” mill-maġġoranza, għax jitwieldu omosesswali. U diversi reliġjonijiet, f’isem Alla jew f’isem Allah, jagħmlu minn kollox biex lil dawn l-omosesswali joqtluhom fil-pjazez, iħaġġ­ruhom u jagħmlulhom ħajjit­hom impossibbli, tant li jġegħ­luhom iwettqu suwiċidju.
Skont Fr Colin, il-Knisja Kattolika tgħallem li Alla ma jqisx lil uliedu fuq l-orjentament sess­wali tagħhom u lkoll aħna wliedu bla ebda kundizzjoni. Il-Knis­ja Kattolika, li tħaddan il-kelma t’Alla stess, għax trid li kull bnie­dem jgħix il-libertà tiegħu b’mod sħiħ, tgħallem kif is-sess­walità tal-bniedem, ta’ kull bnie­dem, hi forza pożittiva qawwija ħafna u hi ta’ valur kbir li Alla tahilna biex nieħdu sehem fil-ħolqien ta’ bniedmin oħrajn u ntejbu lin-natura. Iżda nafu wkoll li l-forza sesswali fil-bniedem daqskemm tista’ tintu­ża taj­jeb tista’ tintuża biex bnie­dem jisfrutta lil ħaddieħor u lilu nnifsu stess. Kemm isiru delitti f’isem il-libertà sesswali, vjolenza domestika u anke barra d-dar. Kemm tintuża din il-forza sesswali biex toħloq ilsiera ġodda minn nisa, tfal u tfajliet. Biżżejjed naqraw l-aħbarijiet…
Il-Knisja turi s-sbuħija tas-sesswalità imma hi wkoll realistika u tirrakkomanda lil kul­ħadd, li din il-forza tista’ tintuża kemm għat-tajjeb u kemm għall-ħażin. Fl-aħħar mill-aħ­ħar, hi l-kuxjenza fformata u ffor­mata li trid tagħżel kif tuża s-sesswalità tagħha. X’tip ta’ ħaj­ja sesswali u ma’ min.
Għall-preservazzjoni tal-uma­ni­tà hi ovvja li l-“ideali”, sal-lum tal-inqas, jidher li fedeltà dejjiema bejn raġel u mara, għal dejjem, tagħti l-aktar garanziji ta’ stabbiltà soċjali. Iżda tnejn omosesswali wkoll iridu jgħixu l-intimità ta’ bejniethom i jwegħdu lil xulxin permanenza u esklussività. Bħalma l-eterosesswali mhux dejjem jirnexxielhom jgħixu l-“ideal” anke l-omosesswali ġieli jirnexxielhom u ġieli le.
Għal Fr Colin, il-Knisja hi omm u għalliema. Tħaddan fiha mezzi, imsejħin sagramenti, li jgħinuna biex meta ma nirnexxux f’li ngħixu l-ideal ikollna ċans li nerġgħu nibdew inħħobbu lil Alla u lill-proxxmu tagħna.
Jiddependi mill-koppja nnifisha kemm tkun matura u x’ħila psikoloġika għandha biex tibni relazzjoni permanenti u esklussiva. Mhu faċli għal ħadd li ngħixu dejjem l-ideal. Għalhekk importanti  li nibnu rapport veru ma’ Alla, mal-proxxmu u magħna nfusna biex ngħixu din il-mixja b’mod sħiħ. L-agħar, skont Fr Colin, hu meta naqtgħu qalbna jew nieqfu nfittxu l-ogħla forom ta’ mħabba vera.
melvindelsol@hotmail.com

Jekk persuna twettaq offiża sesswali hawn fejn tista’ tingħata l-kura adegwata?

Bla kura għal min għandu bżonn terapija sesswali
Bħalissa hu impossibbli, jekk ma niż­vi­luppawx ir-riżorsi, li jekk il-Qorti jkollha bżonn tibgħat lil xi ħadd għal terapi­ja sesswali li nagħtuhielu.” Hekk stqarr ma’ l-orizzont it-tabib John Mifsud li hu l-Kap tal-Post Graduate Course in Psychiatry fl-Isptar Monte Car­me­li, konsulent psikjatra u anke l-uniku sesswologu li għand­na f’pajjiżna.
Mifsud spjegalna li minkejja li hu sesswologu, hu qiegħed impjegat fuq xogħol ieħor. Għalhekk, hu ma jkollux il-ħin li jagħti terapiji oħ­rajn ħlief għall-pazjenti tagħ­hom.
Teoretikament dawk il-per­su­ni li jkunu wettqu offiża sess­wali jridu jingħataw kura, iżda sfortunatament m’hawnx nies li huma impjegati fuq hekk. Fil-fatt, f’pajjiżna hu t-ta­bib Mifsud biss li hu kkwalifikat bħala sesswologu.
Mifsud spjegalna li l-Gvern għandu f’moħħu li xi darba jib­da jaħdem fuq dan. Spjegalna li jrid ikun hemm bidu, fejn hu jrid jiddedika mqar ju­mejn fid-dipartiment li jinħo­loq. Qalilna wkoll li xi sentejn ilu, il-ma­nigment tal-Isptar Mon­te Carmeli kienu tawh il-fondi biex iħaddem tnejn min-nies mie­għu li jkunu kkwa­lifikati fil-psi­koloġija ba­żika u jħarriġhom fuq tliet snin biex jibdew jagħtu servizz fuq saħħa sesswali. Ġara iżda li kien hemm min ħass li din mhix prijorità.
B’hekk kel­lu jmur kollox lura u dawk iż-żewġ persuni li kienu ngħa­taw­lu, tpoġġew fid-di­partiment tal-psikoloġija pe­ress li hu kellu diġà t-tim tie­għu fil-psikjatrija. Intant, dawk iż-żewġ persuni leħqu integraw ruħhom fid-dipartiment fejn tpoġġew u kollox miet fuq ruħ ommu.
Intant, biex ikun jista’ jibda jingħata dan is-servizz it-tabib spjegalna li jeħtieġ li jibda kol­lox bil-mod. Ikun jeħtieġ post addattat fejn jingħata dan is-servizz u li jingħata taħriġ ‘on the job’, barra li jrid ukoll ikun hemm sfond edukattiv. Bħalissa, it-tobba li qegħdin jis­­pe­ċ­jalizzaw fil-psikjatrija, qegħ­din jispeċjalizzaw ukoll fil-psiko­te­ra­pija. Din l-ispeċja­lizzazzjoni tieħu ħames snin, fejn l-istudenti li jkunu kkwali­fikaw bħa­la tobba jistudjaw tliet tipi ta’ psikoterapija; ‘cognitive behav­ioural therapy’, ‘psychodyna­mic’ u ‘integ­rative’.
Fil-psikoterapija hemm ’il fuq minn 400 tip differenti, iżda mhux kollha jaħdmu. Jiġu mgħallmin dawn it-tliet moda­litajiet minħabba li skont studji empiriċi huma l-aktar effetti­vi. Fl-ewwel sena tat-taħriġ l-is­tudenti jitgħallmu taħriġ bażi­ku. Imbagħad fis-sentejn ta’ wara jitgħallmu t-tliet tipi ta’ modalitajiet u fl-aħħar sentejn jispeċjalizzaw fil-modalità li jku­nu għażlu.
Biex ikun jista’ jħarreġ lil nies fit-terapija sesswali, it-ta­bib Mifsud kieku jkun jeħtieġ li jnaqqas mix-xogħol li jwettaq bħalissa u jiddedika ħinu biex jibda t-taħriġ mil-livell ta’ università u jiżviluppa dipartiment dwar is-sesswoloġija, fejn anke jkun ipprovdut kors fil-livell ta’ Masters.
Ovvjament dan il-proċess ma jistax isir mil-lum għal għa­da u jrid ikun hemm pjan serju kif jitwettqu l-affarijiet.
Barra minn hekk, jekk dan il-proġett ikollu jitwettaq, dawk li jkunu offendew b’mod sesswali jistgħu ma jkunux il-prijorità meta tikkonsidra li hawn tant nies li għandhom problemi sesswali fuq livell ta’ familja, komunikazzjoni u ħaj­ja. Il-kura għal dawn tista’ tkun ta’ aktar prijorità, iżda eventwalment xorta trid tasal biex toffri għajnuna wkoll lil dawk li jkunu kisru l-liġi.

Terapija intensiva
Din it-terapija hi waħda li tie­ħu fit-tul u li tinvolvi ħafna xogħol. Trid ukoll ħafna riżor­si u trid tingħata fuq bażi re­go­lari u għal tul ta’ żmien.
It-tabib spjegalna li l-ewwel nett trid tibda billi tara xi jkun wettaq is-‘sex offender’. Jekk eżempju dan ikun ittanta żewġ tfajliet taħt l-età għax għalih ma kinux jid­hru hekk allura dan jista’ ma jkunx ‘sex offen­der’. Min ikol­lu personalità anti-soċjali u jwettaq reat sesswali, mhux se jibbenefika minn terapija sess­wali, jekk qabel ma jkunx ik­ku­rat, fejn hu possibbli, mill-problema tal-personalità.
Sitwazzjonijiet fejn ikun hemm bżonn ta’ terapija sess­wali jinkudu inkompatibilità sesswali; fejn il-koppja ma tkunx taqbel fuq il-frekwenza jew it-tip ta’ relazzjoni sesswa­li, każi fejn iż-żwieġ ma jkunx ġie kkonsumat, każi fejn ikun hemm mistħija żejda jew uġigħ bl-attività sesswali, każi ta’ impotenza u każi fejn persuna jkollha ġibda sesswali bax­xa wisq.
Hemm differenza bejn persuna ta’ inqas minn 50 sena li ma jkollhiex ġibda sesswali, għal persuna li eżempju tkun tilfet il-ġibda wara l-menopawsa. F’dawn tal-aħħar, speċjalment f’dawk in-nisa li sal-me­no­pawsa kellhom ġibda normali, hemm ċans tajjeb li b’kura bl-ormoni sesswali, il-ġibda tinnormalizza ruħha.
Fejn it-testijiet tad-demm juru ammont normali ta’ ormo­ni sesswali, allura t-terapija trid tinkludi investigazzjoni tal-per­sonalità u tal-ħajja emozzjonali u interpersonali tal-individwu. F’ċerti każi minn dawn, il-persuna tiġi mgħallma attitudni pożittiva lejn ġisimha u lejn is-sieħeb tagħha kif ukoll lejn is-sesswa­lità tagħhom. Titgħallem ter­ħi l-kontroll esaġerat u li ma tkunx daqshekk riġida u perfezzjonista.
Jista’ jkun hemm ukoll każi oħrajn fejn ir-raġel ikun jiġi ma­lajr u dan jikkawża frustrazzjoni fil-mara. F’dan il-każ issir terapija bejn il-koppja fejn iż-żewġ persuni jkollhom laq­għat waħedhom mat-tabib u anke sessjonijiet bħala kopp­ja biex jidentifikaw il-proble­ma. It-tabib spjegalna li f’dan il-każ il-koppja tingħata ‘home­work’ u wara jipprovdu ‘feedback’ individwali lit-ta­bib. Isir dan biex il-persuni ma joffendux lil xulxin peress li persuna minn­hom tkun sen­sittiva u nkella t-te­rapija minflok isservi ta’ ġid iktar titfagħhom lura.
It-terapija dejjem tkun magħ­mula apposta għall-persuna jew koppja involuta u skont is-sintomi u ċ-ċirkostanzi ta’ dawn il-persuni.

'Sex offenders'
Is-‘sex offender’ hu dak li jik­ser il-liġi permezz ta’ att sesswali. Fost dawn insibu l-abbuż sesswali fuq it-tfal. It-ta­bib Mif­sud spjega li s-soċjetà tagħmel tajjeb li toħodha kon­tra min jabbuża mit-tfal, għax it-tfal għandhom ikunu dej­jem protetti. Iżda, skont Mifsud is-soċjetà ġieli tagħ­żel li tara minn għajn waħ­da biss. Semmielna kif ħadd ma jagħti kas il-ħsara li ssir minn ċerti ġenituri li jku­nu qabdu lil uliedhom jimmas­turbaw u minflok ifehmu­hom li ċerti affarijiet huma ta’ natu­ra privata, u jispjegawlhom fejn u fejn ma jistgħux isiru, jirreaġixxu b’mod esaġe­rat u anke jsawtu lit-tfal, b’mod li jis­tgħu jkunu qegħdin jagħmlu ħsara daqs jew anke aktar milli kieku xi ħadd abbużahom sess­walment. Spje­galna li ġieli waqt it-terapija jiskopri li fl-im­għoddi tal-persuna jkun seħħ dan u din l-esperjenza tibqa’ miktuba fil-fond tal-psikoloġija tagħhom. Dawn il-persuni jib­da jkollhom problemi biex ikollhom relazzjoni intima, kemm emozz­jonali kif ukoll sesswali ma’ persuni oħrajn. Ġe­neralment jispjegawlek kif ikunu baqgħu iħossu sens ta’ biża’, mistħija jew ħtija fejn tid­ħol l-attività sesswali. Ovvjament ma tistax tiġġeneralizza għax jiddependi mill-personali­tà ta’ dak li jkun, iżda żgur li tħalli effett fuq min ikun vulnerabbli.
Skont it-tabib Mifsud, f’dan ir-rigward, it-tfal mhumiex pro­tetti biżżejjed u minkejja li kul­ħadd moħħu biex juri kemm jaf, ħadd ma jinduna li ġieli bl-azzjonijiet li jwettaq ikun qed ipoġġi hu stess fil-pe­riklu lit-tfal. It-tabib għamiliel­na ċara li hu sew li jiġi kkundannat min jabbuża mit-tfal iżda ġibdilna l-attenzjoni li mhu jsir xejn kontra dawk l-oħrajn li bil-mod tagħhom xor­ta jagħmlu ħsara fuq it-tfal.
Punt ieħor li spjegalna t-ta­bib hu dwar il-pedofelija. Ħafna minn dawk li jabbużaw mit-tfal huma pedofeli. Il-prob­lema hi li s-socjetà tħobb timxi wisq fuq il-kotba u allu­ra lil ċerti nies tpoġġihom bħala pedofeli u oħrajn tħallihom barra. Il-bniedem adult normali, skont in-natura hu at­tirat sesswalment lejn persu­na ta’ sess oppost u tal-istess maturità. Dan għax in-natura titlob li tkompli r-razza. Fil-fatt iż-żewġ funzjonijiet prinċipali tal-bnie­dem huma li jie­ħu ħsieb lilu nnifsu u lir-razza tiegħu. Ċerti persuni ma jiżvi­luppawx ġibda lejn il-parti ġe­nitali ta’ persuna tas-sess oppost, fis-sens jekk ra­ġel ikun miġbud b’mod esklussiv lejn il-widnejn jew xi post ieħor li mhux ġenitali tal-mara dik ma tkunx skont in-natura. It-tabib Mifsud għamilha ċara li “mhux qed ngħid x’inhu taj­jeb u x’inhu ħażin,  imma biss li tali attività mhux se tikkontribwixxi għat-tkomplija tar-razza, li tidher li hu l-iskop li għalih in-natura żviluppat is-sesswalità.”
Meta tikkonsidra lil xi ħadd li jkollu ġibda esklussiva lejn tfal ta’ taħt it-12-il sena dan ma tistax ma tikkonsidrahx bħa­la pedofelu. Iżda l-kotba ma jgħidux hekk għax jisħqu li persuna jrid iwettaq azzjoni biex ikun pedofelu. It-tabib qa­lilna li dan it-tip ta’ persuna żgur li mhux normali.
Persuna bħal din x’tagħm­lilha? L-ewwel trid iżżomm f’moħ­ħok li tipproteġi lit-tfal.  F’ċerti pajjiżi anke jikkonsid­raw li b’ċerti ormoni jew me­to­di oħrajn, inaqqsu jew ineħ­ħu għal kollox il-ġibda sesswali. Wie­ħed jista’ wkoll jik­kon­sidra li jagħti terapija li tie­ħu fit-tul fejn tnaqqas il-ġibda lejn it-tfal u tipprova ddawwarha lejn il-kbar. It-ta­bib isostni li bniedem qatt ma tista’ tibdlu minn abjad għal iswed u l-aħjar li tista’ ġġibu hu f’xi tonali­tà ta’ griż.
M’hemm xejn ġenerali dwar x’seta’ kkawża dawn il-każi. L-istatistika fiha nnifisha mhix li tista’ toqgħod daqshekk fuqha. Triq tara kif ikunu saru l-studji u minn min. Ħafna studji, li t-tabib Mifsud għandu riservi għall-metodoloġija li tkun intu­żat fihom, jgħidu li l-pedofelija tibda minn abbużi sesswali li jsofru dawn il-persuni meta jku­­nu żgħar. Skont it-tabib bar­ra l-element tal-ambjent jidħol ukoll l-element ġenetiku fejn ħafna drabi jkun hemm aktar minn persuna waħda fir-razza ta’ dak li jkun li jkollha dawk il-ġibdiet.

Edukazzjoni sesswali
It-tabib qal li llum hemm ġe­nituri moderni li jfehmu lil uliedhom dwar dak li hu tajjeb u ħażin dwar is-sesswalità, fejn it-tfal jitgħallmu jifhmu u mhux ikunu mwerwrin mis-sess. Barra dan, fl-iskejjel qed isir tagħlim b’mod pożittiv.
L-edukazzjoni sesswali mhix biss kif tieħu gost inti, iżda wkoll dwar kif iġġib ruħek bir-rispett lejn ħaddieħor. Inti għan­­dek id-drittijiet tiegħek u l-persuna l-oħra għandha d-drit­tijiet tagħha wkoll u jista’ jkun li l-persuna l-oħra tkun qiegħda tara l-affarijiet minn lenti differenti.
Is-sesswoloġi moderni jemm­nu li kulħadd għandu jieħu l-pjaċir tiegħu fis-sess kif jidhirlu hu, sakemm ma jimponix fuq ħaddieħor u ma jiksirx id-drittijiet, anke emozzjonali, ta’ ħad­­dieħor.
melvindelsol@hotmail.com

Il-MEPA tirrakkomanda li jinbnew zewgt irziezet bieb ma’ bieb ma’ residenzi privati fil-Maghtab

Residenti mcahhdin milli jghixu fi djarhom

Numru ta’ persuni li joqoghdu fl-inhawi tal-Maghtab jinsabu inkwetati, hekk kif l-Awtorità Maltija ghall-Ambjent u l-Ippjanar (MEPA) ghada tista’ tiddeciedi li tohrog il-permess biex jinbena wiehed minn zewgt irziezet li jkabbru l-annimali. Dawn l-irziezet se jkunu jkabbru hniezer u baqar rispettivament u jekk jinghataw permess se jigu mibnijin bieb ma’ bieb ma’ djar tan-nies ta’ dawn in-nahat.

Meta tkellmu ma’ l-orizzont dawn il-persuni spjegawlna li minkejja li dawn l-irziezet kienu se jkunu qrib hafna tal-proprjetajiet taghhom u minkejja kull raguni ta’ sahha u kull raguni ohra, il-MEPA harget l-‘outline permit’, l-ewwel fuq razzett li jkabbar il-hniezer u ftit gimghat wara ghal razzett li jkabbar il-baqar.

Minkejja li r-residenti qeghdin jappellaw mill-‘outline permits’ quddiem it-tribunal tal-MEPA, din xorta lestiet rapport minn ‘case officer’ taghha li jirrakkomanda li jinbena razzett li jkabbar il-baqar. Dan ir-razzett ghada jista’ jinghata l-permess biex jinbena minkejja li l-appelli ghadhom ghaddejjin.

L-appelli

Hekk kif il-‘case officer’ tal-MEPA rrakkomanda li ghandu jinbena dan ir-razzett, hu kien qed jaqbez u jinjora l-process tal-appelli, minkejja d-diversi xhieda importanti u dak li qalu f’dawn is-seduti. 

Fost l-ohrajn ta x-xhieda tieghu Anthony Gruppetta li hu d-Direttur Generali tar-Regolazzjoni tal-Agrikoltura u s-Sajd fejn spjega li minkejja li jaf li hemm regolamenti li jishqu li suppost l-irziezet ikunu mibnijin 200 metru minn abitazzjonijiet, huwa normali li dawn ma jigux applikati. Fil-fatt, qal li “qed issirli referenza ghar-regolamenti dwar is-‘swine farms’ li tesigi distanza ta’ 200 metru jiena nghid, li naf b’dak ir-regolament però dawn ir-regolamenti qatt ma gew applikati.” Dan minkejja li fil-‘policies’ ufficjali tal-MEPA hemm miktub li wahda mill-kundizzjonijiet biex jinghata permess ghal razzett trid tkun li “the proposed development is not located within: (b) a distance of 183 metres from an inhabited area or an area which is intended for residential institutions.” B’dan il-mod allura jekk jinghata permess ikun qed jigi injorat li f’dawn l-inhawi jghixu n-nies.

Barra minn hekk, Gruppetta rega’ rrefera ghax-xhieda tieghu moghtija fl-14 ta’ Mejju, 2010, fejn ghall-korrettezza ddikjara li meta qal li dawn ir-regolamenti qatt ma gew applikati, ma kienx qed jillimita ruhu ghall-kaz mertu ta’ dan l-appell izda anke ghal kazi ohrajn.

Intant, fix-xhieda tieghu Frank Caruana, Rapprezentant tad-Dipartiment tal-Agrikoltura qal li “mistoqsi jekk fl-‘assessment’ taghna hadniex in konsiderazzjoni r-residenzi tal-inhawi, jiena nghid li dik hi ‘area’ fejn hemm hafna farms u li jinbena farm iehor hemmhekk, ghalina huwa accettabbli. Ahna naccedu fuq il-post meta nkunu qed naghmlu l-‘assessment’ taghna. Nikkonsidraw ukoll li hija Area ODZ u jekk hemm residenza hija residenza f’Area ODZ.” B’dan il-mod Caruana qisu qed jghid li dawn il-persuni li jghixu f’ODZ ghandhom jigu injorati. Dan minkejja li s-Central Malta Local Plan tal-MEPA tishaq li l-Maghtab jinkorpora fih djar (dwellings) li ghandhom jigu kkonservati, ikkonsolidati u rijabilitati u l-‘policy’ 1.3 B tal-MEPA tishaq li “in considering applications for development permission, the Authority will seek to protect the amenity of the surrounding areas, particularly any nearby dwellings and/or public open space.”

Xehed ukoll Alden Grima, ufficjal tal-agrikoltura li qal li “bhala hamrija nghid li din qieghda tinhadem kollha u nghid li hi wkoll ta’ kwalità tajba ghal skop agrikolu. Jirrizulta li hija wkoll irregistrata mal-IACS. M’hemm l-ebda ‘crop’ specifikata u qieghda rregistrata bhala ‘eligible crops’ li jfisser kwazi kull prodott li jigi kkonsumat. Nghid ukoll li l-iskop tar-registrazzjoni hi biex iggib sussidji.”

Jekk jinghata l-permess ghal razzett, din il-hamrija mhix se tibqa’ tajba ghal skop agrikolu. Dan minkejja li ricentement anke l-Ewropa gibditilna l-attenzjoni minhabba l-hamrija u l-uzu taghha. Dan tghidu wkoll il-MEPA stess fil-linji gwidi taghha ghall-bdiewa u r-rahhala fejn tishaq li persuna ghandha tikkonsidra “l-effett tal-proposta fuq in-nies li jghixu fil-vicinanzi tas-sit, l-ambjent u l-kwalità tal-art ghall-uzu agrikolu.”

Alden Grima spjega wkoll li hemm irziezet ohrajn fl-inhawi, li fosthom hemm uhud li huma zdingati. Fil-‘policies’ tal-MEPA hemm kundizzjoni ohra li tghid li “the Authority will give preference to the re-use or conversion of disused or abandoned livestock farm buildings or other suitable agricultural buildings for such purpose.” Fil-verità, il-persuni li tkellmu maghna indikawlna diversi rziezet li waqfu milli joperaw u li jinsabu abbandunati. Dan ifisser li dawn l-irziezet jistghu jigu allokati f’wahda minn dawn l-istrutturi abbandunati minflok tintuza hamrija agrikola tajba.

Effett fuq is-sahha

Minkejja li qatt ma saru studji dwar l-impatt ambjentali u ‘health risk assessments’ mill-awtoritajiet, id-Direttur tas-Sahha Ambjentali, John Attard Kingswell qal li dawn l-irziezet ma jaqghux taht ‘public health risk’. Minkejja dan, hu jirreferi ghall-‘manure’ (demel) bhala “bazikament l-unika haga fir-razzett li jista’ johloq ‘public health risk’. Ma nghidx l-unika haga imma nghid li hi l-aktar wahda mill-affarijiet li tista’ tohloq problema.” B’dan il-mod Kingswell qed jikkontradixxi lilu nnifsu hekk kif qed jghid li d-demel jista’ jkun ta’ riskju ghas-sahha meta kulhadd jaf li fl-irziezet ikun hemm ammonti kbar ta’ demel.

Impatt fuq is-sahha tar-residenti

Intant, ir-residenti ta’ dawn l-inhawi ikkummisjonaw rapport dwar ir-riskju ghal sahhithom. Dan jispjega li apparti l-fastidju li jistghu jaghtu r-riha, il-prezenza tad-demel, il-hsejjes tal-baqar u l-hniezer u anke t-tniggis minn trakkijiet li jigu jigbru minn dawn l-irziezet, hemm ukoll riskji vera ta’ sahha.

Fost l-ohrajn ir-rapport isemmi riskji ta’ infezzjonijiet, fosthom anke whud li jkunu rezistenti ghall-antibjotici, problemi fin-nifs, problemi psikologici u mard newrologiku.

Kemm hi kbira l-problema tal-obeżità f’pajjiżna u qed isir biżżejjed biex niġġilduha?

Il-prezz l-aktar li jaffettwa l-għażla tal-ikel – kelliema għall-Ministeru tas-Saħħa
Grupp ta’ riċerkaturi in­ternazzjonali qalu li hemm bżonn ta’ azzjoni aktar iebsa min-naħa tal-gvernijiet kollha, fosthom tax­xi fuq il-‘junk food’, jekk iridu li jibdew jeliminaw il-kriżi tal-obeżità. Qalu wkoll li s’issa l-ebda pajjiż ma rnexxielu jieħu l-passi li hemm bżonn biex jibda jiġ­ġieled din il-proble­ma.
F’Malta din il-problema hi waħda li tikkonċernana ħafna. Skont l-istatistika, 36% tal-adulti Maltin għandhom piż żejjed, bil-“Body Mass Index” (BMI) iktar minn 25, filwaqt li 22% huma obeżi (jiġifieri b’BMI iktar minn 30). Dan ifisser li madwar 58% tal-adulti Maltin għandhom prob­lema ta’ piż żejjed. Ir-rata ta’ ħxuna hi ikbar fl-irġiel milli fin-nisa.

Passi kontra l-obezita'
Intant, l-orizzont tkellem mal-Ministeru tas-Saħħa dwar din il-problema biex niskopru aktar dwar l-azzjonijiet li qegħ­din jittieħdu lokalment.
Il-kelliema spjegatilna li s-sena l-oħra, il-Kampanja Kontra l-Obeżità kienet immirata lejn il-pubbliku, bl-għan li tagħ­ti informazzjoni siewja u tajba dwar kif għandu jitlef il-piż żejjed u jinżamm piż taj­jeb tul il-ħajja. Marbuta ma’ din il-kampanja, li fil-fatt għad­ha għaddejja, id-Direttorat għall-Promozzjoni tas-Saħ­ħa u l-Prevenzjoni tal-Mard, joffri żewġ servizzi bla ħlas għall-pubbliku, għal min jixtieq kemm jonqos mill-piż żejjed, kif ukoll klassijiet tal-aerobika. Il-kelliema spjegatilna wkoll li min hu interessat jista’ jċempel lid-direttorat biex jirċievi applikazzjoni biex jieħu sehem.
Din is-sena wkoll, fil-Jum Ewropew kontra l-Obeżità (22 ta’ Mejju, 2011), permezz tal-Kampanja “Stop Yo-Yo” ngħata tagħrif dwar il-ħsara marbuta ma’ ċikli spissi matul il-ħajja ta’ żieda u tnaqqis fil-piż, li skont id-Direttorat tas-Saħħa llum nafu bl-effetti ħżiena li jistgħu jkollhom fuq is-saħħa fiżika u mentali.
Barra minn hekk, saru wkoll gwidi informattivi dwar il-ħxuna, kif ukoll dwar il-ġes­tjoni tajba tal-problemi relatati mal-ħxuna u dawn in­tbagħtu lit-tobba tal-familji u lill-ispiżjari li huma meq­jusin bħala l-ewwel kuntatt għall-individwu dwar is-saħħa u l-prevenzjoni tal-mard. Ġie wkoll imniedi programm ta’ telf ta’ piż żejjed għall-professjonisti li jkollhom piż żejjed u li jaħdmu l-isptar.
Iżda dan kollu qed ikun biż­żejjed? U qed isir biżżejjed min-naħa tal-awtoritajiet lokali? Għal dan, il-kelliema tal-Ministeru tas-Saħħa wieġbet li matul l-aħħar snin ġie mnie­di Kumitat Intersettorali kontra l-Obeżità bl-għan li tinħadem strateġija kontra l-obe­żità. Skont il-kelliema, din l-istrateġija waslet fil-fażi ta’ konsultazzjoni mas-setturi u l-awtoritajiet ikkonċernati biex isir qbil dwar dak li jin­għad fid-dokument. Barra minn hekk, qed jitħejja wkoll pjan ta’ azzjoni biex tkun tista’ tingħeleb din il-problema.

Ambjent differenti
Wieħed mir-riċerkaturi mill-Università ta’ Oxford, il-Professur Klim McPherson qal li hemm bżonn issir bidla fl-ambjent li jgħixu fih in-nies biex b’hekk ikunu jistgħu jagħm­lu għażliet aħjar. Iżda qal ukoll li ħafna pajjiżi beż­għu milli jieħdu l-aħjar azzjoni u kkritika b’mod partikolari lill-Gvern Ingliż li ffoka fuq ftehim volontarju mal-industrija milli aktar fuq liġijiet.
Dwar l-ambjent li ngħixu fih, il-kelliema għall-Ministeru tas-Saħħa qaltilna li “dan qed ifixkel lill-pubbliku Malti, jiġifieri li l-ambjenti li ngħixu fihom għadhom jiffavorixxu ikel mogħni bix-xaħam, zokkor u melħ. Għalhekk, għandhom jiżdiedu l-isforzi biex l-ikliet u ‘snacks’ li jippromwovu s-saħħa jkunu aktar aċċessibb­li, jiġifieri li jiġu offruti anke f’‘take aways’ li s’issa għadhom mhumiex dejjem offruti.”
Barra minn hekk, l-ikel nut­rittiv u tajjeb għas-saħħa għandu jiġi ppreparat b’mod li jħajrek, varjat u fl-istess ħin bi prezz raġjonevoli – mhux ferm aktar għoli (kultant b’mod redikolu) minn ‘fast food’ (li jagħmel tant ħsara fuq medda ta’ żmien).
Skont il-kelliema, hu magħ­ruf li l-prezz tal-ikel hu l-aktar dak li jaffettwa l-għażliet tal-ikel fost it-tfal, iż-żgħażagħ u dawk kollha li l-but tagħhom hu limitat.

Ghaliex hi problema gravi f'pajjizna?
Meta staqsejna lill-istess kel­liema dwar ir-raġuni għaliex f’Malta din il-problema hi daqshekk qawwija, din weġ­bitna li għal din il-mistoqsija għandu jsir studju biex jitilgħu fil-wiċċ il-vera raġunijiet għal din il-problema. Qaltilna wkoll li żgur li l-offerti u l-inċentivi aggressivi li saru fl-im­għoddi min-naħa tal-industrija tal-ikel u x-xorb, li jif­­favorixxu ikel u xorb mogħni fiz-zokkor, xaħam u melħ, m’għenux.

Kura personali
Biex wieħed jieħu ħsieb li jevita li jkollu x’jaqsam mal-problema tal-obeżità u l-effetti li tista’ tħalli, il-Ministeru tas-Saħħa ssuġġerilna li persuna għandha tagħmel għażliet taj­bin fl-ikel, tiekol bil-qies u tagħmel biżżejjed attività fiżi­ka fuq bażi regolari biex iż­żomm piż tajjeb matul ħajjit­ha.

Fatti dwar il-piż żejjed u l-obeżità
• L-obeżità fid-dinja żdiedet b’iżjed mid-doppju mill-1980.
• Fl-2008, 1.5 biljun adult ta’ 20 sena jew iktar kellhom piż żejjed. Minn dawn 200 miljun raġel u kważi 300 miljun mara kienu obeżi.
• 65% tal-popolazzjoni tad-dinja jgħixu f’pajjiżi fejn il-piż żejjed u l-obeżità joqtlu iżjed persuni milli n-nuqqas ta’ piż.
• Kważi 43 miljun tfal taħt l-età ta’ ħames snin kellhom piż żejjed fl-2010.
• L-obeżità tista’ tiġi evitata.
• Il-piż żejjed u l-obeżità huma l-ħames l-akbar riskju ta’ mewt fid-dinja.
• Minn tal-inqas 2.8 miljun persuna jmutu kull sena b’riżultat ta’ piż żejjed jew obeżità.
• 44% tal-problemi diabetiċi, 23% tal-problemi tal-qalb, u bejn 7% u 41% ta’ ċerti mard tal-kanċer huma kkawżati minn piż żejjed u obeżità.
....

Kellna naccettaw li f’pajjizna jinzlu ajruplani tal-gwerra b’emergenza?

Malta ma ntuzatx biex jaslu fid-destinazzjoni

Fil-kunflitt tal-Libja, Malta kellha sehem attiv u xi ftit jew wisq dan qanqal biza’ fostna l-Maltin, li stajna nidhlu bejn il-basla u qoxritha. L-inzul ta’ ajruplani tal-gwerra, qajjem diversi dubji kemm fil-verità kienx inzul ta’ emergenza jew inkella azzjonijiet bi pjan apposta. Ghal daqstant, l-orizzont tkellem ma’ zewg persuni li ghandhom ghal qalbhom l-avjazzjoni halli jaghtuna l-parir taghhom u jispjegawlna aktar fid-dettall kif graw l-affarijiet.

Joe Ciliberti, il-President tas-Socjetà Maltija tal-Avjazzjoni spjegalna li Malta ghandha l-obbligu li tilqa’ kull ajruplan li l-kmandant tieghu jsib ruhu f’diffikultà. Hi bhal dghajsa li ssib ruhha f’diffikultà u tigbed lejn Malta ghall-kenn jew salvatagg.

Ciliberti spjegalna li fl-1984, meta ajruplan tal-Egyptair kien gie ‘hijacked’, kienu gew sparati xi tiri waqt li t-terroristi kienu qeghdin jipprovaw jiehdu l-kmand tal-ajruplan. Konsegwenza ta’ dan l-ajruplan kellu jaghmel inzul ta’ emergenza. Ghal xi hin l-awtoritajiet tal-ajruport Malti ghazlu li jitfu d-dwal tar-‘runway’, izda meta raw li l-kaptan baqa’ jinsisti li jinzel Malta ma kienx hemm ghazla ohra hlief li jithalla jinzel.

Dawn l-ajruplani li wettqu l-inzul ta’ emergenza qeghdin jiehdu sehem fl-operazzjoni Unified Protector taht l-awspici tar-Rizoluzzjoni 1973 tal-Gnus Maghquda. Skont Ciliberti dawn qatt ma gew Malta ghal ragunijiet ohrajn hlief biex jiehdu l-fjuwil li spicca mhux skont kif kien ippjanat jew inkella ghax sofrew hsara. Dejjem telqu mill-aktar fis possibbli, uhud wara saghtejn u ohrajn wara granet shah bit-teknici jsewwu fihom sa ma kienu f’kundizzjoni li jtiru.

Bla fjuwil

Dwar dan tkellimna ma’ persuna ohra li xtaqet tibqa’ anonima izda spjegatilna b’mod tekniku kif dawn l-ajruplani spiccaw bla fjuwil. Skont din il-persuna, biex dawn l-ajruplani jaslu l-Libja minn pajjizi ’l boghod il-piloti jkollhom juzaw l-‘afterburner’. Dan jahli hafna fjuwil u aktar ma jkun mghobbi l-ajruplan aktar jahli fjuwil. Barra minn hekk, aktar mal-ajruplan ikun mghobbi bil-missili inqas ikollu post fejn jghabbi l-fjuwil. L-istess persuna spjegatilna wkoll li l-inzul taghhom ma kienx jikser ebda regola. Dan minhabba l-fatt li l-ajruplani li nizlu b’emergenza f’pajjizna hadu l-fjuwil li kellhom bzonn jew sewwew il-hsarat li kellhom u marru lura lejn il-bazi militari taghhom u mhux lejn il-Libja. Li kieku baqghu sejrin lejn il-Libja minn hawnhekk, f’dak il-kaz kien ikun ifisser li pajjizna intuza biex jaslu fid-destinazzjoni taghhom.

Dwar dan staqsejna wkoll lil Ciliberti biex jispjegalna jekk ikunux jafu ezatt kemm hi twila d-destinazzjoni halli jkunu jistghu jahsbu ghal bizzejjed fjuwil. Wegibna li f’kaz ta’ operazzjonijiet militari ma tezistix destinazzjoni peress li fil-kaz tal-Libja hafna mill-attakki kienu jsiru fuq tankijiet u kanuni mobbli li jekk ma jintlaqtux minnufih jergghu jisparixxu. Staqejnieh ukoll dwar il-mudelli ta’ ajruplani li ntuzaw u jekk jistax ikun li minhabba li huma antiki setghu jaghtu izjed problemi. Spjegalna li kull pajjiz ikun jixtieq li jkollu l-aqwa qawwa tal-ajru b’ajruplani moderni u avvanzati. Izda fil-verità l-ebda qawwa tal-ajru m’ghandha minn dawn l-ajruplani biss. L-ajruplani li nizlu Malta kienu tahlita bejn ajruplani tas-snin 70 u ohrajn tal-2000 u anke wara.  Dan ifisser li t-tip ta’ ajruplan ma jaghmilx daqshekk differenza.

Rigward l-ammont ta’ ajruplani li nizlu, Joe Ciliberti qalilna li dawn kienu biss ftit meta tikkonsidra li minn meta beda l-kunflitt s’issa saru madwar 20,000 titjira. Kulma nizlu kienu 20 ajruplan u whud minnhom gew biss biex jakkumpanjaw lill-ajruplan l-iehor li wettaq l-inzul ta’ emergenza.

Ghaliex Malta?

Izda ghalxiex ghazlu li jinzlu Malta u mhux post iehor? Skont Ciliberti Malta hu l-uniku pajjiz geografikament sigur bejn il-Libja u l-Italja. Skont il-persuna l-ohra, Malta hija l-ahjar alternattiva minhabba r-‘runways’ twal u t-temp stabbli. Spjegatilna wkoll li skont ic-cirkostanzi jaghzlu f’liema post l-ahjar li jinzlu. Jekk l-ajruplan ikollu bzonn biss ta’ fjuwil allura Malta hi l-ahjar post, izda jekk l-ajruplan igarrab hsarat allura bazi militari bhal Sigonella hi ahjar peress li jkunu jistghu jsiru t-tiswijiet.

Newtralità

Meta staqsejna lil Ciliberti jekk stajniex nirrifjutaw dan l-inzul ta’ emergenza, hu spjegalna li pajjiz sovran jista’ jaghmel l-ghazliet tieghu izda mbaghad irid igorr ukoll il-konsegwenzi tal-ghazliet li jkun ghamel, specjalment jekk il-pilota jew piloti jitilfu hajjithom.

Rigward inkisritx in-newtralità ta’ Malta, hu qalilna li mhuwiex politiku u mhux ikkwalifikat biex jirrispondi dwar din il-materja. Minkejja dan, hu qal ukoll li skont ma jaf hu, George Vella fuq programm televiziv qal li ma jsib l-ebda problema b’dan l-inzul ta’ emergenza u jahseb li forsi Malta setghet hadet sehem aktar attiv fl-operazzjonijiet militari, forsi aktar taht forma ta’ appogg aktar milli ajruplani tal-attakk.

Iz-zewg Mirages Libjani

Rigward l-ewwel zewg ajruplani tat-tip Mirage F1 tad-ditta Dassault tal-qawwa tal-ajru Libjana, il-persuna li tkellmet ma’ l-orizzont qaltilna li dawn kisru l-ligijiet tal-ajru meta dahlu fl-ispazju tal-ajru Malti bla permess. Fil-fatt, meta sehh il-kaz qajmu thassib kbir ghax hadd ma kien jaf x’kienu l-intenzjonijiet taghhom. Barra minn hekk, hadd ma kien ippreparat ghal kaz bhal dan. Izda mbaghad ladarba giet ccarata l-pozizzjoni tal-piloti, li kienu qeghdin jaharbu biex ma jattakkawx lic-civili, allura l-pozizzjoni taghhom giet accettata.

Dawn l-ajruplani, li xorta ghadhom proprjetà tal-Gvern Libjan,  jinsabu pparkjati f’Park 5 tal-Ajruport Internazzjanali ta’ Malta fejn jinsabu mghottijin. X’se jsir minnhom jiddependi mill-Gvern Malti, izda skont il-kundizzjoni li jinsabu fihom jidher skont ma qaltilna din il-persuna li ladarba jissolva l-inkwiet fil-Libja dawn l-ajruplani ma jkunux ghadhom fi stat tajjeb biex itiru. Dawn l-ajruplani kienu digà jinsabu fi stat mhux daqshekk tajjeb minhabba l-fatt li Gaddafi qatt ma investa daqshekk fuq il-qawwa tal-ajru ta’ pajjizu ghax qatt ma basar li xi hadd kien se jattakkah.

melvindelsol@hotmail.com

X’futur għad fadal għall-artiġġjanat f’pajjiżna?

X’futur għad fadal għall-artiġġjanat f’pajjiżna? Irid jingħata n-nifs biex jerġa’ jqum fuq tiegħu
Ħafna turisti li jiġu f’paj­­jiżna jinġibdu lejn il-kapaċità u r-req­qa li biha jsiru l-prodotti artiġġjanali f’pajjiżna. Huma uni­ċi u jiddistingwuna minn popli oħrajn. Fil-fatt, tant kemm huma mfittxijin li għan­dna numru ta’ villaġġi, maħluqin apposta biex jiġbru fihom lil dawn il-ħaddiema li kapaċi joħolqu b’idejhom dak li jaraw u jimmaġinaw f’moħħ­hom. l-orizzont tkellem mal-artiġġjan Sonny Gatt li ilu jaħdem f’dan ix-xogħol fil-Villaġġ tal-Artiġġjanat f’Ta’ Qali għal dawn l-aħħar 30 sena. Sonny qed itella’ wirja fil-ħanut tiegħu b’uħud mill-isbaħ xogħlijiet li ħoloq matul iż-żmien. L-avventura twila ta’ Sonny bdiet mal-kumpanija Ceramica Seracena, fejn qatta’ l-ewwel sitt snin tal-karriera tie­għu. Minn hemm imbagħad mar jaħdem ma’ Bristow Potte­ries għal għaxar snin oħra qabel iddeċieda li jiftaħ għal rasu bl-isem ta’ Master Plaster. Għall-bidu Sonny ħaseb li kien se jkollu azjenda biex jgħix minnha hu u jgħejjex lill-familja tiegħu, iżda f’inqas minn sitt xhur kien diġà xtara post ikbar fejn jaħdem u kien iħaddem miegħu tlieta min-nies. Kompla jikber u f’inqas minn sena kellu ħamsa jaħ­dmu miegħu u wara tliet snin kellu saħansitra disa’ persuni li jaħdmu għalih. Sfortunatament, l-istorja nbid­let għal Sonny, meta fl-1991 kif qalilna hu stess “beda jberraq”. Bdiet il-Gwerra tal-Golf u dak iż-żmien hu kien għadu kemm fetaħ azjenda oħra, fejn kien jaħdem pro­dotti tal-franka. Kien dak iż-żmien li bdew deħlin prodotti ta’ barra li m’għamlux ġid lill-prodotti artiġġjanali. Sonny wera swied il-qalb għall-fatt li b’dan il-mod il-pro­dotti barranin bdew jieħdu post dawk maħdumin b’tant sengħa minn Maltin bħa­lu. Spjegalna li fl-1981 kul­ħadd kien ibigħ il-prodott tie­għu u jħaddem miegħu n-nies. Meta aktar tard bdew deħ­lin prodotti miċ-Ċina, u bdew jiġu anke bi prezzijiet ir­ħas, l-artiġġjani riedu jaraw kif se jikkumpensaw għal dan it-tnaqqis fil-prezzijiet u pe­ress li l-prodotti bdew jiġu les­ti miċ-Ċina allura ma kellhomx bżonn iżjed ħaddiema magħhom. B’dan il-mod il-flus ma baqgħux joħduhom il-ħaddiema Maltin iżda bdew jintilfu barra pajjiżna. Sonny qalilna li hu jħoss li pajjiżna m’għandux jibqa’ jimporta biss għax b’dan il-mod jiżdie­du t-taxxi. Pajjiżna għandu wkoll il-kapaċità li jipproduċi l-prodotti tiegħu. Barra minn hekk, il-prodotti li jipproduċu pajjiżi barranin u li jkunu was­lu Malta wisq probabbli jkunu jinbiegħu madwar id-dinja koll­ha. Bil-kontra, prodotti li jku­nu magħmulin hawn Malta ma jkunux jinħadmu bħalhom fl-ebda parti oħra tad-dinja. Turist li jiġi Malta jkun jixtieq jixtri prodott li nħadem hawn Malta u mhux wie­ħed li tista’ ssib bħalu anke f’pajjiżi oħrajn. Inizjattivi godda izda mhux bizzejjed Sonny spjegalna li qegħdin isiru diversi inizjattivi ġodda li huma tajbin, bħal seminars u korsijiet, li juru li hemm kuxjenza tal-bżonn li l-artiġġjanat nieħdu ħsiebu. Iżda fl-is­tess ħin isiru affarijiet li jkomplu jifgawh u ma jħalluhx jer­ġa’ jieħu l-ħajja. Filwaqt li qabel fil-villaġġ tal-artiġġjanat kienu jingħataw għajnuniet finanzjarji, illum dawn il-ħaddiema qegħdin ikollhom iħallsu għall-per­mess tal-MEPA, iħallsu l-kera bil-VAT u anke għal ‘meter’ industrijali tad-dawl. Sonny qalilna li l-artiġġjanat ma jiflaħx għal daqstant piżijiet. Qabbilha ma’ pjanta li tkun għadha żgħira u ma tistax tiżborha bħalma tiżbor pjanta kbira għax inkella tmutlek. Jid­her li hemm interess li jgħi­nuhom iżda bil-mod kif qegħdin isiru l-affarijiet iżjed qegħdin ikissruhom. Mill-esperjenza tiegħu ta’ 30 sena f’dan ix-xogħol Sonny ipprova dejjem jegħleb kull ostaklu li ltaqa’ miegħu. Iħossu ddispjaċut li ġieli spiċ­ċa bla flus f’idejh u ma setax jibqa’ jħaddem lil dawk id-dis­għa min-nies. L-affarijiet inbidlu, tant li l-ħwienet ma baqgħux jieħdu daqstant pro­dotti u kien hemm min beda jġib biss prodotti miċ-Ċina. Skont Sonny il-ħwienet ma tagħtihomx tort li jbigħu pro­dotti miċ-Ċina iżda tal-inqas għandha tingħata għajnuna lil dawk li jaħdmu l-artiġġja­nat u għandha ssir iżjed promozzjoni tax-xogħlijiet li jo­ħolqu. Sonny issuġġerixxa li ssir sezzjoni fejn ikunu esposti l-prodotti. Rigward il-wirja tie­għu, Sonny spjegalna li kien japprezza ħafna kieku xi ħadd għenu jippromwoviha, iżda sfortunatament ma tantx sab min jgħinu. Progetti li ma twettqux B’kollox kien hemm erba’ proġetti li kellhom isiru fil-Villaġġ tal-Artiġġjanat f’Ta’ Qali. L-ewwel wieħed kien ġie ppjanat minn Gvern Laburista u li kien se jgħin lill-artiġġjani fil-ħlas tal-platform, fil-bini u ċ-ċens kien irħis. Min­kejja dan kollu, kulħadd kien gerger għax in-nies xtaqu aktar minn hekk. Dan il-proġett kien se jsir b’‘means test’ biex jara jekk dak li jkun setax jasal li jħallas. Dan il-proġett waqa’ hekk kif waqa’ Gvern Laburista. It-tieni proġett kien dak li ppjana Edwin Vassallo. Minn 30 azjenda telgħu għal 99 az­jenda u dwar dan il-proġett in­qala’ ħafna nkwiet. Iċ-ċens kien se jkun bl-għoli, il-kera għolja u l-bini bi prezz goff. Barra minn hekk, is-sidien kell­hom jiffirmaw għax il-bqi­ja kienu se jispiċċaw barra. Għalhekk kulħadd kien beża’ u ffirma. Minkejja dan, l-artiġġjani ma kellhomx iħallsu tal-permessi tal-MEPA. Wara dan il-proġett kien ġie ppjanat proġett minn in­ves­titur Taljan. Kien proġett modern ħafna u kien se jkun magħmul minn ħafna strutturi tal-ħġieġ. Kellu wkoll isir xi akkwarju bil-ħut bħala att­razzjoni. Ħafna ma qablux miegħu u minkejja li kien hemm investiment kbir ma sar xejn minnu. Issa wasal proġett ieħor, li skont Sonny lanqas hu żmie­nu minħabba li kollox qisu qed imut u jekk mhux se jiġu mgħejjunin allura mhux se jaslu. Skont Sonny il-proġett hu sabiħ iżda l-affarijiet huma diffiċli għall-artiġġjani. Is-sitwazzjoni tagħhom qiegħda li dejjem qegħdin jestendu l-kon­venju li għandhom imma ma jafux x’se jsir minnhom. Kulħadd jixtieq li ssir xi ħaġa biex jerġa’ jqum l-artiġġjanat f’pajjiżna iżda hemm bżonn li jingħata n-nifs biex il-kummerċ jaqbad u jieħu l-ħajja mill-ġdid. Jekk l-affarijiet jitranġaw allura għad hemm futur għall-artiġġjanat. Is-sitwazzjoni tad-dinja hija waħda kerha iżda skont Sonny jekk ikun hemm min jisma’ l-weġgħat u l-krib ta’ dawk li jixtiequ jinsistu, allura l-affarijiet jistgħu jimxu ’l quddiem u min irid jasal, b’xi mod jew ieħor jirnexxilu jasal fejn jixtieq! melvindelsol@hotmail.com

X’effetti jista’ jkollhom in-netwerks soċjali bħal Facebook?Għodda tajba jekk użata b’bilanċ

X’effetti jista’ jkollhom in-netwerks soċjali bħal Facebook?Għodda tajba jekk użata b’bilanċ

Mal-iżvilupp tat-tek­no­loġija, ħajjitna sa­ret dipendenti ħafna mill-użu ta’ sistemi ġodda ta’ komunikazzjoni. Bdejna bl-ew­wel żvilupp kbir li kien il-mowbajl, li ġie segwit mill-iżvilupp tal-Internet u wasalna biex illum il-ġurnata mxejna għan-netwerks soċjali. Dawn tant saru parti minna li kultant lanqas għadna nafu ngħi­xu mingħajrhom. Bħal kull ħaġ’oħra dawn jistgħu jkunu ta’ għajnuna f’ħajjitna, iżda dejjem jekk nużawhom b’mod bilanċjat. l-orizzont tkellem mal-psikologa Priscilla Muscat biex nifhmu aktar dwar l-effetti, tajbin u ħżiena, li jista’ jkollhom dawn in-netwerks soċ­jali fuq dawk li jagħmlu użu minnhom. Izzomm kuntatt Priscilla spjegatilna li fihom infushom dawn in-netwerks huma pjattaforma fejn in-nies jistgħu jiltaqgħu u jagħmlu kuntatti b’mod mill-aktar sem­pliċi. Jgħinu b’mod speċjali lil min ikollu qraba jew ħbieb barra l-pajjiż għax b’dan il-mod ikunu jistgħu jżommu kuntatt ma’ xulxin. Bl-istess mod jgħinu wkoll biex jin­żamm kuntatt bejn eks-kollegi jew studenti ta’ skejjel. Anke nies li jkunu jħossu­hom waħedhom u li jidħlu fuq dawn in-netwerks, bħal Facebook, isibu ma’ min “jgħi­du kelma” u jħossuhom aħjar. Tal-inqas ikunu qegħdin jikkomunikaw ma’ xi ħadd. Iservu wkoll biex persuna żżomm ruħha aġġornata dwar dak li jkunu qegħdin jagħmlu sħabha u tħossha inkluża fil-grupp li tkun tagħmel parti minnu. Sistemi oħrajn ta’ netwerks jgħinuk ukoll biex tippromwovi lilek innifsek. B’dan il-mod persuna li jkollha bżonn espert f’ċertu qasam tista’ tuża dawn in-netwerks biex issib dak li jkollha bżonn u fl-istess ħin dawk li jkunu fuq in-net­werk jistgħu jagħmlu avviż b’xejn tagħhom infushom. Min-naħa l-oħra, l-akbar in­kwiet ta’ dawn in-netwerks soċjali hu li ħajjet il-persuna li tagħmel użu minnhom tkun qiegħda tiġi esposta quddiem kulħadd, dejjem jekk il-persuna ma toqgħodx attenta u tara li tissettja l-privatezza tal-profil tagħha. Thassib mill-Kummissjoni Ewropea F’dan ir-rigward, il-Kummissarju Ewropew għall-Aġenda Diġitali, Neelie Kroes, es­primiet it-tħassib tagħha għan-nuq­qas ta’ sigurtà li joff­ru dawn in-netwerks soċjali fejn jidħlu t-tfal. B’mod speċjali, Kroes uriet tħassib dwar Facebook, li hu meqjus bħala l-inqas wieħed sigur fost in-netwerks soċjali u fejn dawk ta’ età żgħira huma esposti l-aktar għall-kuntatt ma’ predaturi sesswali. Dan kollu min­ħabba li hemm nuqqas ta’ stru­menti ta’ sigurtà. F’Mejju li għadda, Mark Zuckerberg kien wera l-intenzjoni li se jie­ħu l-passi meħtieġa biex jirranġa s-sitwazzjoni, iżda sal-lum dawk taħt l-età għadhom esposti għal ċerti perikli. It-tħassib ta’ Kroes hu li jekk it-tfal iridu jibdew jitgħallmu l-kompjuter minn età daqstant żgħira, allura jrid isir sforz akbar biex jiġu protetti dawk it-tfal taħt l-età. Skont informazzjoni miġbura mill-Kummissjoni Ewropea: 77% taż-żgħażagħ bejn it-13 u s-16-il sena jużaw in-netwerks soċjali; 38% tat-tfal bejn 9 u 12-il sena jużaw in-netwerks soċjali; 12 mill-14-il sit użati jippermettu li s-‘search engines’ isibu l-profili ta’ dawk taħt l-età u huma biss żewġ netwerks soċjali (Bebu u MySpace) li ma jħallux lil nies li ma jafux lit-tfal jidħlu fuq il-profili tagħhom. Mil-lat negattiv Bħal kull ħaġa oħra, jekk ma jintużawx tajjeb u bil-bilanċ, dawn in-netwerks jis­tgħu jagħmlu ħsara daqskemm jistgħu jagħmlu ġid. Priscilla spjegatilna li jekk nieħdu eżempju ta’ persuni li jkunu magħluqin fihom infushom, dawn in-netwerks ġie­li jservu biex ikunu l-post tal-kenn għalihom fejn jagħm­lu kuraġġ u jagħmlu ħbieb ġod­da. Iżda kultant jiġri li minflok isservi ta’ għajnuna, din isservi biex tagħmlilhom aktar ħsara għax jispiċċaw ma jipprovawx joħorġu mid-dar biex jiltaqgħu ma’ nies ġodda. Li kieku dawn in-netwerks jgħinuhom biex jagħmlu ħbieb ġodda u mbagħad jo­ħorġu biex jiltaqgħu magħ­hom, hekk allura l-effett kien ikun wieħed tajjeb iżda li jinqatgħu mid-dinja u joqogħdu maqtugħin għal ħinijiet twal dak mhux effett tajjeb. Barra minn hekk, hemm problema oħra, li fuq ċerti siti ma tkunx taf eżatt min hu l-persuna ma’ min tkun qed titkellem u kien hemm każi internazzjonali fejn persuni kien mingħalihom li se jil­taqgħu ma’ xi ħadd u fil-fatt iltaqgħu ma’ xi ħadd ieħor. Priscilla spjegatilna wkoll li din is-sitwazzjoni ġieli tkun iżjed perikoluża hekk kif kultant lanqas ħadd ma jkun jaf fejn ikunu sejrin dawn iż-żgħażagħ u ma’ min se jiltaq­għu. Hemm ukoll l-element ta’ ċajt fejn ġieli persuna tkun ta­parsi xi ħadd ieħor. Fuq persuni li jkun diffiċli għalihom biex isibu tfajla jew ġuvni din tista’ tkun xi ħaġa li tkompli twaqqgħalhom iżjed il-moral. Uzu b'bilanc u kawtela Skont Priscilla, dawn in-netwerks huma għodda tajba li tista’ tkun ta’ ġid sakemm tkun użata b’bilanċ u kawtela. Ma jridux isiru l-unika ħaġa f’ħajtek u trid iżżomm għaj­nejk miftuħin biex ma tespo­nix wisq lilek innifsek. Huwa tajjeb li ħbieb iżommu kuntatt permezz ta’ dawn in-net­werks iżda mbagħad ma jib­qax daqshekk tajjeb li persuna tkun dipendenti minnhom. Huwa perikoluż meta persuna ssir daqstant dipendenti ta’ dawn in-netwerks u tibda titfa’ l-fiduċja tagħha biss fuq in-nies li tkun taf fuqhom. Barra minn hekk, lanqas mhu tajjeb li tinqata’ minn affarijiet oħrajn fil-ħajja bħal eżer­ċizzju fiżiku u anke studju fil-każ tal-istudenti. Min-naħa tal-ġenituri ta’ tfal adoloxxenti, Priscilla qal­tilna li dawn għandhom ikollhom iżjed irwol u jimmoniterjaw lil min ikunu qegħdin ikellmu wliedhom u min iku­nu l-ħbieb tagħhom. Dan kol­lu b’mod mhux daqstant vi­ġilanti u jekk ikun hemm xi persuna li tkun qiegħda tieħu xi interess żejjed jew tgħaddilhom xi kummenti żejda allura jaraw min hi dik il-persuna u jekk ikun hemm bżonn jispjegaw lil uliedhom. Effett ieħor li jista’ jkollhom ċerti netwerks soċjali hu fuq ir-relazzjonijiet. Ġieli jitpoġġew ċerti ritratti u jkun hemm min jgħaddi kummenti jew jinbtu kunfidenzi żejda li jistgħu joħolqu impatt fuq ir-relazzjoni. Ġieli jiġri li dik il-persuna li tkun għaddiet il-kumment ma tkunx tinteressa lil dik il-persuna iżda xorta waħda joħloq għira bejn il-koppja. Bl-istess mod, persuna li tkun għaddejja minn żmien diffiċli f’relazzjoni taf tħossha waħedha u tmur tiftaħ qalbha fuq xi netwerk soċjali u jkun hemm min jaf jieħu interess żejjed. Għalkemm din il-ħaġa tista’ tiġri kullimkien, wieħed irid iżomm f’moħħu li fuq dawn in-netwerks, il-komunikazzjoni ma tkunx reali u bnie­dem ikollu ċ-ċans jaħseb dak li se jikteb u jara x’jogħġob u ma jogħġobx lil dik il-persuna qabel ma jweġibha. Għal­hekk hemm possibbiltà akbar ta’ ingann u tkun iżjed diffiċli biex tagħraf kemm persuna tkun onesta. Fl-istess ħin ma tistax ma ssemmix li kien hemm min kien mistħi u forsi anke magħ­luq fih innifsu li ltaqa’ ma’ ġuv­ni jew tfajla fuq xi waħda minn dawn in-netwerks u baqa’ miexi f’relazzjoni li rnex­xiet!