X’inhi l-libertà tal-istampa u kemm qiegħda tiġi osservata?

L-istampa  trid tkun ħielsa
Pajjiżna hu meqjus li jħad­dan sistema demokratika, fejn wieħed mill-prin­ċipji fundamentali hu li jkun hemm il-libertà (ħelsien) fl-istampa biex b’hekk il-poplu jkun informat dwar dak li jkun qed jiġri madwaru u jkun jista’ jieħu de­ċiżjoni informata bbażata fuq dak li jkun mgħallem. Fil-verità, kemm aħna qegħdin ngħixu f’pajjiż fejn il-ħelsien tal-istampa qiegħed jiġi osservat?
Ħassejna li biex inkunu nis­tgħu nwieġbu din il-mistoqsija bl-aħjar mod possibbli, u biex nieħdu stampa ċara ta’ dak li vera jiġri f’pajjiżna, ridna nieħdu l-opinjoni ta’ dawk li ta’ kul­jum iridu jagħmlu għażliet importanti biex imexxu l-gazzetti tagħhom bil-mod li l-aktar iħossu li hu ġust. Tkellimna ma’ ħa­mes edituri ta’ gazzetti lokali li laqgħu l-istedina tagħna u kollha weġbuna b’mod mill-aktar in­teressanti. Fosthom tkellimna ma’ Josef Caruana, Editur ta’ l-orizzont; Aleks Farrugia, Editur tat-TORĊA; Ray Bugeja, Editur ta’ The Times of Malta; Michael Carabott, Editur ta’ The Mal­ta Indipendent u Alex Attard, Editur ta’ In-Nazzjon Tagħ­­na.

X'inhi l-liberta' tal-istampa?
Skont ma qalilna Alex Attard, il-libertà tal-istampa hi “kejl importanti tad-demokrazija ta’ paj­jiż u ta’ poplu. Tkejjel ukoll kemm soċjetà hi miftuħa u tirris­petta opinjonijiet differenti, ar­gu­menti li mhux bilfors ikunu qegħdin isemmgħu vuċi waħda. Stampa libera, tirrappreżenta soċ­jetà ħielsa u b’saħħitha.”
Min-naħa tiegħu Ray Bugeja spjegalna dak li kiteb il-ġurna­list Ingliż John Wilkes madwar 250 sena ilu meta fil-kitba radikali li kienet tiġi ppubblikata kull ġimgħa, The North Briton, hu kiteb: “The liberty of the press is the birthright of a Bri­ton and is justly esteemed the fir­mest bulwark of the liberties of this country.” Dan ifisser li hu dritt fundamentali u hu meq­jus fost l-aktar importanti f’paj­jiż li hu demokratiku u fejn il-liġi hi rrispettata kemm fil-kelma, kif ukoll fl-ispirtu.
Ray, qal ukoll li Wilkes ma kienx qed jitkellem biss dwar il-ħelsien tal-istampa iżda kien qed jitkellem dwar id-drittijiet tal-komunità, bħala soċjetà. Skont Ray ukoll, il-Kap tal-Ġus­tizzja ta’ England Wales, Lord Judge (li hu t-tifel ta’ mara Malti­ja) rrefera għal dan il-punt f’dis­kors li għamel fl-aħħar jiem. Fil-fatt dan qal li “it is the brightright of the citizen that the press should be independent”, hekk kif enfasizza li “the independence of the press… is not only a constitutional necessity; it is a constitutional principle.”
Dwar dan, Ray qal li sfortunatament mhux il-gvernijiet kollha jidher li jaqblu, aħseb u ara kemm iwettquh, għalkemm fost­hom hemm uħud li huma eletti b’mod demokratiku. Qal ukoll li hu aktar agħar li anke xi membri tal-ġudikatura, kemm hawn Malta kif ukoll barra, xi drabi ma jifhmux dan il-punt.
Fl-istess diskors li semma Ray, Lord Judge jqajjem punt li xi ftit jew wisq ħalla lil Ray sorpriż peress li Judge hu membru importanti fil-ġudikatura. Lord Judge jpoġġi l-indipendenza tal-ġudikatura fuq l-istess livell ma’ dik tal-istampa. Fil-fatt jgħid li l-indipendenza tal-ġudikatura u tal-midja huma fundamentali t-tnejn biex jibqgħu jiġu osservati u mwettqin il-libertajiet li kultant lanqas nagħtu kashom. Isej­ħilhom indipendenzi li għandhom konnessjonijiet bejniet­hom iżda huma separati. Barra dan, jgħid ukoll li l-arranġamen­ti kostituzzjonali li jagħtu l-in­dipendenza lill-istampa jipprov­du appoġġ lill-prinċipji ta’ ġudikatura indipendenti, bħalma ġudikatura indipendenti tagħ­mel stampa indipendenti. Huma indipendenzi li m’għand­homx x’jaqsmu ma’ xulxin iżda fl-istess ħin huma fundamentali għall-ġid tal-komunità.
Iżda dan xi jfisser? Dan jagħti dritt lill-istampa li tgħid dak kollu li trid?
Michael Carabott qalilna li jista’ jkun li l-aħjar definizzjoni ta’ libertà tal-istampa hi li tkun tista’ tirrapporta dwar kull ħaġa mingħajr xkiel u bla ma jittieħdu proċeduri legali, dejjem jekk ir-rapportaġġ isir bl-intenzjoni tajba u fl-interess pubbliku. L-is­tess jgħid Ray u jenfasizza li fl-in­teress pubbliku ma jfissirx li tikteb biss dak li huma interessati fih il-membri tal-pubbliku.

L-istampa u l-messagg taghha
Michael jispjega kif fl-im­għoddi l-istampa kienet titmex­xa b’sens ta’ unur, dmir u indi­pendenza. Iżda fl-aħħar żmini­jiet dan tpoġġa fil-ġenb. Irrefera għall-iskandlu ta’ News of the World, biex jispjegalna kemm organizzazzjonijiet tal-aħbari­jiet jistgħu jaqgħu f’livell baxx. Semma wkoll lil Sky News, li skont hu “jżejnu” l-istejjer biex iżommu lin-nies aktar imwaħħlin mat-televiżjoni. Jgħidilna li dan mhux etiku u lanqas mhu ġust, iżda wieħed irid iħares lejn l-aspett kummerċjali tagħha. Il-kumpaniji li jwasslu l-aħbarijiet huma kumpaniji li jridu jaqilgħu l-flus. Kemm iridu jagħmlu flus dik imbagħad tiddependi minn dawk li jmexxu.
Dwar dan tkellem ukoll Aleks Farrugia, fejn qal li “llum f’paj­jiżna huma s-sidien li jiddeterminaw x’inhu l-ġurnaliżmu u l-ġurnalist spiss jispiċċa qisu messaġġier ta’ min iħaddmu. Dan qed iseħħ għax is-sidien tal-mez­zi tal-istampa Maltin għandhom interessi partikolari – spiss poli­tiċi, kemm fid-deher u anke fil-moħbi – u allura l-poter tat-tfassil tal-aġenda nazzjonali jriduha strettament f’idejhom u f’idej­hom biss. Il-ġurnalist jieħu daqs­xejn ta’ nifs ħieles biss meta s-sid ikun traskurat (ħaġa rari), jew inkella meta l-aġenda tal-ġur­nalist tkun l-istess bħal dik tas-sid (ħaġa aktar rari).”
Dwar dan tkellem ukoll Josef Caruana li sostna li “l-polariżmu partiġġjan għadu b’saħħtu u jid­do­mina parti kbira tal-midja lokali. Ħafna drabi l-istejjer jingħa­taw il-bixra li jkun jaqbel lil naħa b’detriment lill-fatt fih innifsu u anke b’detriment għall-in­telliġenza ta’ dawk li jsegwu l-midja biex ifittxu għarfien akbar.”
Din il-problema jsemmiha wkoll Michael fejn jgħid li f’paj­jiżna għandna problema peress li ħafna mill-midja għandha sidien politiċi. Isemmi kif l-aħba­rijiet ikunu differenti għal organizzazzjonijiet differenti u jirrif­lettu eżatt kif fil-fatt jimxu l-affarijiet fil-pajjiż. Michael jgħid li l-ħelsien tal-istampa ma jagħtikx id-dritt li ddawwar l-istorja kif trid biex tiggwadanja minnha iżda b’xorti ħażina dan jiġri f’paj­jiżna u anke f’pajjiżi oħra. Qal ukoll li x’aktarx fuq livell internazzjonali dan isir b’interes­si kummerċjali.

Nuqqasijiet
Ray isemmi li ż-żminijiet inbidlu u l-liġijiet u l-ħsieb legali evol­va wkoll. Iżda mhux biżżej­jed. Jiftakar żminijiet meta kull kelma li kienet tinkiteb u tiġi ppubblikata kellha tkun studjata sew biex ma jkunx hemm xi politiku jew inkella xi maġistrat jew imħallef li jinterpretaha b’xi mod ieħor. In-numru ta’ libelli kien ħafna iżjed. Ray qalilna li n-numru ta’ każi ta’ libelli beda jonqos meta daħal id-dritt ta’ lment individwali fl-aħħar tas-snin 80. Il-membri tal-ġudikatu­ra mbagħad kienu jidhru li jagħ­tu aktar kas tal-ġudizzji tal-Qorti Ewropea tad-Drittijiet tal-Bniedem, għalkemm kien hemm eċ­ċezzjonijiet.
Semma wkoll każ, xi ftit snin ilu, li kien jinvolvi persuna importanti li oġġezzjona għal xi ħaġa li dehret fuq il-gazzetta li jaħdem magħha Ray. Min ilmen­ta ddeċieda li jmexxi proċeduri ċivili, kif ukoll libell kriminali. Il-merti tal-każi kienu l-istess. Ġara wkoll li ż-żewġ membri tal-ġudikatura semgħu l-każi fl-istess ġurnata. L-argumenti miġ­ju­bin kienu differenti u f’każ minnhom l-gazzetta ngħatat ra­ġun u fl-ieħor le.
Semma wkoll każ ieħor aktar riċenti, li kien jinvolvi r-rwol tal-ġurnalisti, li skont Ray kellu jingħata aktar prominenza fil-midja lokali. Kienet involuta l-istess gazzetta u l-każ qam min­ħabba kummenti li għadda ma­ġistrat waqt seduta. Dawn il-kum­menti ma dehrux fid-dokumenti tal-każ iżda l-ġurnalist kien preżenti u semagħhom u ddeċieda li jagħmel storja dwar­hom. Dan dejjaq persuna li fet­ħet proċeduri ta’ malafama kon­tra l-gazzetta u l-ġurnalist involut. Kien każ li dam ħafna u fl-aħħar kien deċiż li l-ġurnalist kellu jiċċekkja l-fatti qabel jippubblika l-artiklu u li ma kellhomx jidhru dawk il-fatti għax ma kinux fid-dokumenti.
Għal­daqstant, il-gazzetta għażlet li tmur Strassburgu fejn il-Qorti Ewropea tad-Drittijiet tal-Bniedem iddeċidiet kontra Malta. Din il-qorti kkonkludiet li għal­kemm dokument tal-qorti hu importanti għall-qorti, ma jis­tax ikun ikkonsidrat bħala l-uni­ku sors ta’ verità għal affarijiet oħra, fosthom għar-rapportaġġ tal-qorti. Il-qorti qalet ukoll li jekk tillimita r-rapportaġġ tal-qor­ti għal fatti miġjubin fid-dokumenti tal-qorti u li ma tħallix rapporti bbażati fuq li sema’ u ra ġurnalist, jew kif qallu ħaddieħor, ikun restrizzjoni tal-ħelsien li wieħed jesprimi ruħu u li jxerred l-informazzjoni, ħaġa li hi inaċ­ċettabbli.
Aleks Farrugia semma wkoll problemi u nuqqasijiet oħrajn li jkollhom jiffaċċjaw il-ġurnalisti f’xogħolhom. Fost l-oħrajn, in-nuqqas ta’ serjetà li jingħata l-ġurnaliżmu u ġab l-eżempju bil-każ ta’ qabel l-elezzjoni ġenerali tal-2008, meta bniedem li qatt ma kien ġurnalist, inħarġitlu ‘press card’ tad-DOI biex jatten­di għal konferenza tal-aħbarijiet tal-Awtorità tax-Xandir biex bi pjan iħarbatha u jdawwarha f’teat­rin, b’diżrispett sħiħ lejn il-ġurnalisti li kienu preżenti u li ma setgħux iwettqu xogħolhom. Aleks spjegalna li dan il-każ kien jinvolvi lil JPO u kif dan ġie strumentalizzat mill-PN. Qalilna wkoll li kieku konna f’pajjiż fejn il-ġurnaliżmu hu rispettat, fejn il-ġurnalisti huma kburin b’xogħolhom, u fejn il-ġurnaliżmu hu meqjus bħala pro­fessjoni, dan l-iskandlu kien iqajjem furur kbir fost il-mezzi tal-istampa u mhux jibqa’ għaddej qisu ma ġara xejn.
Semma wkoll il-fatt li sal-lum il-ġurnalisti għad m’għandhomx unjin tagħhom. Il-ġurnalisti m’għand­homx min iħarsilhom il-professjoni tagħhom. Għal­kemm hemm il-Press Club hu lan­qas jikkonsidrah. Għalkemm ma jġib bl-ebda mod fid-dubju l-ġenwinità tan-nies li huma fi ħdanu, li bosta huma wkoll ħbieb kbar tiegħu, hu jqis li l-affarijiet mhux jarawhom sew. Għad m’hemmx il-mentali­tà taj­ba, meħtieġa biex ikunu ta’ siwi u utilità għall-kawża ġurna­liżmu bħala professjoni. Jagħti wkoll eżempju bil-Kummissjoni tal-Etika, li skont hu spiċċat l-aqwa għodda f’idejn min irid isawwat lill-ġurnalisti. Jgħid li anke l-kompożizzjoni tagħha hi żbal­jata. Jistaqsi għaliex eżempju hemm avukat fi ħdanha meta l-avukati m’għandhom l-ebda ġur­nalist biex jiddeċidilhom jekk jimxux b’etika jew le. L-avu­kati għandhom dik li tissejjaħ “kolleġġjalità”. Il-ġurnalisti Mal­tin lanqas jafu x’inhi.
Barra minn hekk, Aleks kompla jgħidilna diversi nuqqasijiet oħrajn li jinħassu mill-ġurnalisti, fosthom in-nuqqas ta’ mentalità li l-istampa hi r-raba’ pilas­tru tad-demokrazija. Semmilna l-eżempju tal-Whistleblower Act li jgħinek biex tipproteġi s-sors li jagħżel li jitkellem bil-miftuħ, juri wiċċu u jagħti kredibilità lill-istorja tiegħek. Dak l-att ilu mwiegħed iżda baqa’ ma daħalx. Aleks qal li spiss ikollok storja tajba b’informazzjoni importan­ti għall-pubbliku iżda jkollok issemmi li ġejja minn “sors informat tajjeb” għax dak li jkun jaf li jekk juri wiċċu jkun se jbati konsegwenzi kbar. Imbagħad jo­ħorġu ċ-ċaħdiet uffiċjali tas-soltu u l-ġurnalist ma jkun jista’ jagħmel xejn għajr li tibqa’ sfida bejnu u l-awtorita­jiet.
Anke Josef tkellem dwar dan u qal li għalkemm il-liġi tippermetti li ma tikxifx lis-sors tie­għek, anke f’każi ġudizzjarji, ma jfissirx li ma ssirx pressjoni, kemm minn individwi kif ukoll minn awtoritajiet li jispiċċaw fil-mira ta’ xi artiklu. Qal li m’hemmx x’tikkritika partikolar­ment fil-Pulizija, li kull darba li ntalab l-appoġġ tagħha minħabba xi tip ta’ vjolenza, intimidazz­joni jew anke theddid, din aġix­xiet minnufih u meta kien meħtieġ ħadet passi ġudizzjarji fil-qrati.
Iżda minkejja dan, hu qal ukoll li jaslu theddid u intimi­dazzjonijiet fini mingħand min tistenna mod ieħor jew ferm aħjar. Spjega kif meta l-orizzont “ġieli żvela stejjer esklussivi li ħammru wiċċ l-amministrazzjo­ni attwali, inkluż il-ġimgħa l-oħra, ġejna attakkati li għandna l-intenzjoni li nagħmlu biss ħsa­ra lill-pajjiż, li nħaddnu ġurna­liżmu bla etika u malinn, fost l-oħrajn. Dan għax naturalment ma daqqx għal widnejhom, min­kejja li ma ngħatajniex provi kontra dak li ġie rrapportat min­na jew anke ġie kkonfermat minn­hom stess.”
Josef qalilna li trid trabbi qox­ra ħoxna fil-ġurnaliżmu lokali biex taffronta l-intimidazzjoni, li ma ssibhiex jekk mhux f’pajjiżi li għadhom jgħixu fid-dlamijiet ta’ żminijiet oħrajn.
Jaħsibha differenti ħafna Alex Attard li qalilna li l-ħelsien tal-istampa kellna niġġieldu għalih lejn l-aħħar tas-snin 70 u għall-bidu tas-snin 80.
F’pajjiżi oħ­ra, b’mod speċjali fid-dinja Għarbi­ja, il-libertà tal-istampa f’ħafna pajjiżi għadha mhix aċettata. Dan qed iwassal għal rivoluzzjo­nijiet kbar kif qegħdin iseħħu fil-pajjiżi qrib tagħna fl-Afrika ta’ Fuq.
Skont Alex, f’pajjiżna kif da­ħal il-pluraliżmu fix-xandir wara l-elezzjoni tal-1987 li ntreb­ħet mill-PN, il-libertà tal-istampa ħadet triq ġdida. Hu qal li “l-PL li tant kien kontra l-plu­ra­liżmu fix-xandir, kien hu l-ew­wel li fetaħ l-istazzjon tat-tele­viżjoni tiegħu privat. Dan hu sinjal tajjeb.” Alex qalilna wkoll li llum paj­jiżna jgawdi minn ambjent ta’ libertà fil-qasam tal-istampa. In-numru ta’ gazzetti ppubblikati żdiedu. Is-soċjetà Maltija għand­ha għażla wiesgħa ta’ gaz­zetti. Żdiedu wkoll stazzjonijiet tar-radju u tat-televiżjoni. Il-vu­ċijiet u d-diversità ta’ opinjonijiet jirriflettu l-libertà li hawn f’pajjiżna fil-qasam tal-istampa u x-xandir.
Aleks Farrugia, min-naħa l-oħra semmielna iżjed nuqqasijiet li hu jara fl-istampa, fejn semma l-Freedom of Information Act li wkoll baqa’ fuq l-ix­kaffa. Qalilna li ġurnalist jitlob informazzjoni u jiżgiċċawlu bi skuża jew oħra ħalli jibqa’ fl-għa­ma. Qal ukoll li qed jiġri hekk ukoll fil-mistoqsijiet parlamentari li hu sors importanti għall-ġurnalisti. Mistoqsijiet  bla tweġiba, imweġbin ħżie­na, dettalji miżmumin, imnaqqsin u skorretti.
Barra dawn isemmi wkoll il-liġi tal-libelli li taħdem kontra l-ġurnalist. Fil-kuntest fejn l-informazzjoni tinżamm mistura u fejn min joħroġha hu kkundannat ‘a priori’, li tinsisti li jrid ikun il-ġurnalist li jressaq il-provi quddiem il-qorti tfisser li qiegħda tipproteġi l-ħabi. Il-ġur­nalist mhux prosekutur. M’għan­dux aċċess ħieles għall-infor­mazzjoni, allura skont Aleks il-liġi għandha tinbidel biex min jiftaħ libell jagħmel dan jekk ikun vera inġurjat u mhux biex jinħeba wara s-sitwazzjoni u minn fuq jingħata l-protezzjoni tal-qorti u jispiċċa l-ġurnalist ikkundannat minflok.
Ray ukoll iħoss li l-liġi tal-istampa u l-liġi tal-libelli għandhom jiġu riveduti mill-ġdid. Hu jitlob ukoll li wieħed għandu jir­regola lilu nnifsu. Iħoss li l-Gvern għandu jipp­rovdi r-riżor­si biex dan isir u jkun hu li jagħ­mel il-pass li jħeġġiġha. Iżda m’għandux ikun involut bl-ebda mod fil-mod kif u x’mezzi tuża l-midja biex tadotta r-regolazzjoni tagħ­ha nfusha.
 
Responsabbilta'
Uħud mill-edituri semmew li dan il-ħelsien għandu jintuża b’mod responsabbli.
Michael jgħid li ħafna mir-responsabbiltà għandha tkun tal-edituri li jaraw li jieħdu de­ċiżjonijiet rraġunati u informati u jirreżistu għall-pressjonijiet li jkollhom. Hu qalilna li l-editur hu responsabbli moralment u le­galment u għalhekk għandu jiżgura li l-istampa tibqa’ ħielsa, u dejjem b’kontenut ġust u fl-in­teress pubbliku. Irid ikun il-kux­jenza u d-difensur tal-mezz tax-xandir u ma jħallix li l-pressjo­nijiet li jkollu jsiru xkiel. Biex iwettaq dan irid ikollu tim taj­jeb madwaru u sidien li jħaddnu l-istess ideal.
Josef min-naħa tiegħu jħoss li “l-ġurnaliżmu hu xogħol deli­kat u kull kelma u vers għandhom jiġu meqjusin qabel jiġu ppubblikati. Aktar ma tkun stor­ja serja, aktar għandu jkun hemm konsiderazzjoni tal-konsegwenzi li din jista’ jkollha, għal­kemm xejn m’għandu jżomm lill-ġurnalist mid-dritt li jgħarraf b’aħbarijiet ta’ interess u dominju pubbliku.”
Alex Attard iħoss li bl-iżvi­lupp li sar fil-midja, kibret ir-res­ponsabbiltà ta’ min imexxi l-vu­ċijiet fis-settur tal-istampa u x-xandir. Kiber ukoll il-bżonn ta’ etika ġurnalistika, li ħafna drabi nieqsa fix-xena lokali kif ukoll anke dik internazzjonali. Hu qa­lilna li l-istampa li titlef il-kredibilità diffiċli terġa’ tiksibha.
Qal ukoll li m’għandux ikun hemm abbuż mil-libertà tal-istampa għax ikun qed isir ħafna ħażin lis-soċjetà. Kull min jaħdem fil-midja għandu jkun ta’ servizz għas-soċjetà u jrid ikun hemm sistema aktar tolleranti lejn vuċijiet u ħsibijiet differen­ti. Soċjetà li tiġġieled fuq l-argumenti u mhux fuq min ikun qed jesprimi l-argument.
melvindelsol@hotmail.com